6 maart 2021: Simone Lamsma speelt de Nederlandse première van het Eerste vioolconcert van Nikolaj Roslavets. Roslavets? Een kennismaking om niet te vergeten.

In 1927 was de Russische revolutie tien jaar oud. Op een feestconcert in Leningrad klonken de Tweede symfonie ‘Aan oktober’ van Dmitri Sjostakovitsj, de IJzergieterij van Alexander Mosolov en de cantate Oktober van Nikolaj Roslavets.

De naam van Sjostakovitsj is bekend gebleven. Hij kreeg naam als een van de ‘goede componisten’ die zich zo goed en zo kwaad als mogelijk tegen de ‘dictatuur van het proletariaat’ verzetten. Mosolov is half vergeten, al wordt zijn IJzergieterij nog wel eens gehoord als voorbeeld van brute ‘proletarische’ muziek. Maar Roslavets? Decennialang hebben Sovjet-apparatsjiki geprobeerd ieder spoor van hem uit te wissen, zoals een baba jaga de sporen van haar koperen ketel wegveegt. En het was hen bijna gelukt. De componist die honderd jaar geleden een sleutelpositie bezette in het Russische muziekleven, tijdschriften uitgaf en een belangrijke rol speelde in de Staatsuitgeverij en de Associatie voor Eigentijdse Muziek, kwam tot in Gorbatsjovs dagen niet voor in Russische naslagwerken. Hij bestond domweg niet in de kaartenbakken en verscheen evenmin op concertprogramma’s. “Wilt u mij alstublieft betalen voor de Potpourri op Russische thema’s voor balalaika, die u enige tijd geleden van mij ontvangen hebt?”, schreef Roslavets in 1939 wanhopig aan de Componistenbond. Die brief bewijst, triest genoeg, hoe een vooraanstaand componist kapot gemaakt kan worden.

De Russische ‘roaring twenties’
Voordat het Russische artistieke leven in de jaren dertig werd weggesmeerd onder een dikke laag rode verf, bruiste de kunst in Moskou en Sint-Petersburg, en zelfs in kleinere steden ‘in de provincie’. Men zocht aansluiting bij de Italiaanse futuristen, uitvoeringen van Wozzeck van Alban Berg of Der Sprung über den Schatten van Ernst Křenek: niets was onmogelijk. Dit was de kleurrijke wereld van de schilders Malevitsj en Chagall, de theatermaker Meyerhold, de schrijvers Babel’, Boelgakov en Majakovski. Componisten als Stravinsky, Prokofjev en Glazoenov waren, al dan niet tijdelijk, het land ontvlucht, waardoor een geheel nieuwe generatie het muziekleven in de jaren twintig kon vormgeven: Artur Lourié, Alexander Mosolov, Nikolaj Roslavets, Gavriil Popov, Dmitri Sjostakovitsj…

Verkeerde keuze
Roslavets beging echter de ‘fout’ zich met het ideeëngoed van Stalins tegenstrever Lev Trotski in te laten, de man die uiteindelijk op zijn vluchtadres in Mexico in 1940 door een geheim-agent vermoord zou worden. Dat alleen al was voor de autoriteiten reden genoeg om Roslavets letterlijk dood te zwijgen. Veel van zijn muziek ging verloren toen zijn appartement na zijn overlijden in de zomer van 1944 door ‘rechtzinnige’ communisten werd ontruimd. De partituur van zijn Eerste vioolconcert uit 1924 werd pas in 1989 teruggevonden.

Skrjabin – en hoe nu verder?
Het late werk van de in 1915 overleden Nikolaj Skrjabin was zeker zijn vertrekpunt, maar Roslavets probeerde een beetje ‘orde’ te scheppen in de muziektaal die zich steeds verder verwijderde van de klassieke harmonie. Hij deed dat door zijn samenklanken en melodieën vorm te geven met behulp van wat hij ‘synthetische akkoorden’ noemde: constellaties van complexe akkoorden die de contouren van zijn muziek bepaalden. Zijn melodieën en samenklanken probeerde hij daarmee in één systeem onder te brengen.

Roslavets’ Eerste vioolconcert
Roslavets’ Eerste vioolconcert is een volwassen uitwerking van zijn constructie-ideeën, die hij al in de jaren tien ontwikkelde. Het niveau van ‘experiment’ was hij inmiddels ontstegen: dit is een volbloed soloconcert, waarin je het bruïtisme van de vroege Sjostakovitsj en Mosolov terughoort in de soms hoekige ritmes, maar ook een rijke harmonische taal zoals de Pool Karol Szymanowski die zou ontwikkelen. Het werk is spannend, maar nooit pathetisch.

Geen dubbele bodems
In Sjostakovitsj’ oeuvre heeft menigeen – soms zeer terecht, soms op een discutabele manier – getracht geheime boodschappen aan te wijzen. Bij Roslavets géén dubbele bodems, maar wel een uitstekend soloconcert, dat volgens sommigen op gelijke voet staat met het Vioolconcert van Alban Berg. De extase van de late Skrjabin vermeed hij. Maar wát een stuk. Tijd voor een kennismaking – na ruim 95 jaar de Nederlandse première!

Sibelius’ Zevende symfonie een een vioolconcert van Roslavets
Concertgebouw, Amsterdam

NTR ZaterdagMatinee, 6 maart 2021, 14.15 uur
live op NPO Radio 4

Radio Filharmonisch Orkest

Olari Elts – dirigent

Simone Lamsma – viool

SIBELIUS Zevende symfonie

ROSLAVETS Eerste vioolconcert